سیلندرهای گاز فشرده در صنایع، مراکز درمانی و حتی منازل کاربردهای حیاتی دارند، اما محتویات آن‌ها می‌تواند خطرات بالقوه‌ای مانند اشتعال‌پذیری، سمیت یا اکسیدکنندگی داشته باشد. شناسایی سریع و صحیح نوع گاز درون کپسول برای حفظ ایمنی افراد و تجهیزات ضروری است. استاندارد اروپایی EN 1089-3 با هدف ایجاد یک سیستم کد رنگ یکپارچه و قابل فهم برای شناسایی اولیه خطرات گازها تدوین شده است. این استاندارد با تمرکز بر رنگ “شانه” (قسمت بالایی) سیلندر، به کاربران کمک می‌کند تا با یک نگاه، خاصیت اصلی گاز درون آن را تشخیص دهند و اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهند.
پیش از معرفی استاندارد EN 1089-3، کشورهای مختلف اروپایی از سیستم‌های رنگ‌بندی متفاوتی برای سیلندرهای گاز استفاده می‌کردند. این تنوع باعث سردرگمی، افزایش ریسک خطاهای کاربری و ایجاد مشکلات ایمنی، به‌ویژه در حمل‌ونقل و استفاده بین‌المللی سیلندرها می‌شد. برای رفع این چالش و ایجاد یک زبان بصری مشترک، کمیته استانداردسازی اروپا (CEN) این استاندارد را توسعه داد. هدف اصلی EN 1089-3، هماهنگ‌سازی رنگ‌بندی شانه سیلندرها بر اساس خطرات اصلی گازها (مانند اشتعال‌پذیری، سمیت، اکسیدکنندگی یا خنثی بودن) و در نتیجه، افزایش سطح ایمنی در سراسر اروپا بود.
عدم وجود یک استاندارد واحد رنگ‌بندی در گذشته، منجر به سردرگمی کاربران و افزایش خطر حوادث ناشی از شناسایی اشتباه گازها می‌شد. نیاز به سیستمی هماهنگ که فارغ از مرزهای ملی، درک مشترکی از خطرات اولیه گازها ایجاد کند، احساس می‌شد.
هدف غایی استاندارد EN 1089-3، کاهش حوادث مرتبط با سیلندرهای گاز از طریق فراهم کردن یک روش سریع و آسان برای شناسایی اولیه خطر گاز است. این کد رنگ به عنوان اولین لایه هشدار بصری عمل کرده و ایمنی کاربر را بهبود می‌بخشد.
مهم‌ترین نوآوری و ویژگی متمایز کننده استاندارد EN 1089-3، تمرکز آن بر رنگ شانه سیلندر (قسمت منحنی بالای بدنه) به عنوان نشانگر اصلی خطر گاز است. برخلاف سیستم‌های قدیمی‌تر یا رنگ‌بندی‌های اختیاری بدنه، این استاندارد یک کد رنگ مشخص و اجباری برای شانه تعریف می‌کند. این انتخاب به دلیل دید بهتر شانه در اکثر وضعیت‌ها و امکان ایجاد یک سیستم یکپارچه بر اساس خواص شیمیایی اصلی گازها (سمی، قابل اشتعال، اکسیدکننده، خنثی) صورت گرفته است. رنگ بدنه در این استاندارد اهمیت ثانویه دارد و برای شناسایی خطر استفاده نمی‌شود.
رنگ بدنه سیلندرها اغلب توسط شرکت‌های گاز یا بر اساس کاربرد (مثلاً طبی یا صنعتی) تعیین می‌شود و تحت استاندارد EN 1089-3 الزام خاصی برای شناسایی خطر ندارد. شانه سیلندر به دلیل موقعیت ثابت و قابل مشاهده، مکان ایده‌آلی برای نمایش کد رنگ استاندارد خطر است.
رنگ شانه سیلندر طبق EN 1089-3 مستقیماً به خطر اصلی گاز اشاره دارد: زرد برای سمی/خورنده، قرمز برای قابل اشتعال، آبی روشن برای اکسیدکننده و سبز روشن برای گازهای خنثی. این کدگذاری، اولین و مهم‌ترین هشدار بصری است.
استاندارد EN 1089-3 الزامی برای رنگ بدنه جهت شناسایی خطر گاز ندارد. رنگ بدنه ممکن است اطلاعاتی مانند حالت فیزیکی گاز (مایع/گاز) یا کاربرد خاص آن را نشان دهد، یا صرفاً توسط شرکت سازنده انتخاب شده باشد.
استاندارد EN 1089-3 یک سیستم منطقی برای کد رنگ شانه سیلندرها ارائه می‌دهد. این سیستم شامل رنگ‌های اصلی برای نشان دادن خواص کلی گاز و رنگ‌های خاص برای برخی گازهای پرکاربرد است. آشنایی با این کدها برای ر فردی که با سیلندرهای گاز سروکار دارد، حیاتی است. در ادامه، مهم‌ترین رنگ‌های شانه و مفهوم آن‌ها طبق این استاندارد توضیح داده می‌شود. به خاطر داشته باشید که این رنگ‌ها بر اساس کدهای رنگ RAL مشخص می‌شوند تا یکنواختی در سراسر جهان تضمین گردد.
زرد (RAL 1018): گاز سمی و/یا خورنده (مانند آمونیاک، کلر)
قرمز (RAL 3000): گاز قابل اشتعال (مانند هیدروژن، متان)
آبی روشن (RAL 5012): گاز اکسید کننده (مانند اکسیژن، نیتروس اکساید)
سبز روشن (RAL 6018): گاز خنثی (Inert) (مانند نیتروژن، آرگون، هلیوم – اگر رنگ خاصی ندارند)
علاوه بر رنگ‌های خطر اصلی، برخی گازها به دلیل کاربرد گسترده، رنگ شانه مشخصی دارند:
سفید (RAL 9010): اکسیژن (O2) – خاصیت اکسیدکنندگی (آبی روشن) را لغو می‌کند.
سیاه (RAL 9005): نیتروژن (N2) – خاصیت خنثی بودن (سبز روشن) را لغو می‌کند.
قهوه‌ای مارون / اکسید قرمز (RAL 3009): استیلن (C2H2) – خاصیت اشتعال‌پذیری (قرمز) را لغو می‌کند.
خاکستری (RAL 7037): دی اکسید کربن (CO2)
سبز تیره (RAL 6001): آرگون (Ar) – خاصیت خنثی بودن (سبز روشن) را لغو می‌کند.
قهوه‌ای (RAL 8008): هلیوم (He) – خاصیت خنثی بودن (سبز روشن) را لغو می‌کند.
برای مخلوط‌های گازی، شانه سیلندر معمولاً ترکیبی از رنگ‌های مربوط به اجزای اصلی یا خطرات غالب را نشان می‌دهد. این کار ممکن است با نوارهای رنگی روی رنگ اصلی شانه یا تقسیم شانه به دو یا چند بخش رنگی انجام شود. اولویت‌بندی خطرات (مثلاً سمیت بر اشتعال‌پذیری) در تعیین رنگ‌بندی مخلوط‌ها نقش دارد.
برخلاف تاکید استاندارد EN 1089-3 بر رنگ شانه برای شناسایی خطر، این استاندارد هیچ الزام مشخصی برای رنگ بدنه سیلندر تعیین نمی‌کند. این بدان معناست که رنگ بدنه می‌تواند بر اساس تصمیم شرکت تولیدکننده گاز، مالک سیلندر، یا کاربردهای خاص (مانند گازهای طبی یا صنعتی) متفاوت باشد. گرچه برخی رنگ‌های بدنه به‌طور سنتی رایج هستند (مثلاً خاکستری برای بسیاری از گازهای صنعتی)، اتکای صرف به رنگ بدنه برای شناسایی گاز می‌تواند بسیار خطرناک باشد و منجر به اشتباهات جدی شود. همیشه اولویت با رنگ شانه و سپس برچسب سیلندر است.
استاندارد EN 1089-3 عمداً رنگ بدنه را برای شناسایی خطر مشخص نکرده تا انعطاف‌پذیری برای کاربردها و شرکت‌های مختلف حفظ شود. بنابراین، رنگ بدنه ممکن است در مناطق یا شرکت‌های مختلف برای یک گاز یکسان، متفاوت باشد.
در بسیاری از کشورها، رنگ خاکستری (مانند RAL 7031) به عنوان رنگ بدنه پیش‌فرض برای بسیاری از سیلندرهای گاز صنعتی استفاده می‌شود. با این حال، این یک قانون جهانی یا بخشی از استاندارد EN 1089-3 نیست و نباید مبنای شناسایی قرار گیرد.
مهم‌ترین نکته این است که رنگ بدنه سیلندر هیچ اطلاعات استانداردی در مورد خطر یا نوع گاز طبق EN 1089-3 ارائه نمی‌دهد. همیشه به رنگ شانه و مهم‌تر از آن، به اطلاعات دقیق روی برچسب سیلندر توجه کنید.
| رنگ | کد RAL | مواد |
|---|---|---|
| RAL 1018 | آمونیاک (NH₃)، آرسین/آرسان (AsH₃)، کربن مونوکسید (CO)، کلر (Cl₂)، کلرین تری‌فلوراید (ClF₃)، دی‌نیتروژن تتراکسید (N₂O₄)، فلوئور (F₂)، هالوژنیدهای هیدروژن، هیدروژن سولفید (H₂S)، نیتروژن مونوکسید (NO)، سیلیکون تترافلوراید (SiF₄)، سولفور دی‌اکسید (SO₂) ، مخلوط‌های سمی/خورنده | |
| RAL 3000 | هیدروکربن‌ها ی قابل اشتعال، هیدروژن (H₂)، فسفین (PH₃)، سیلان (SiH₄)، مخلوط‌های قابل اشتعال | |
| RAL 5012 | گازهای اکسیدکننده عمومی، مخلوط‌های اکسیدکننده | |
| RAL 6018 | گازهای نجیب، سولفور هگزافلوراید (SF₆)، هالوکربن‌های بی‌اثر، هوای فشرده، هوای مصنوعی، مخلوط‌های بی‌اثر |
| رنگ | کد RAL | مواد |
|---|---|---|
| RAL 3009 | استیلن/اتین (C₂H₂) | |
| RAL 6001 | آرگون (Ar) | |
| RAL 7037 | کربن دی‌اکسید (CO₂) | |
| RAL 5010 | دی‌نیتروژن مونوکسید (N₂O) | |
| RAL 8008 | هلیوم (He) | |
| RAL 9005 | نیتروژن (N₂) | |
| RAL 9010 | اکسیژن (O₂) |
| رنگ | کد RAL | مواد |
|---|---|---|
| RAL 6001 | آرگون طبی (Ar) | |
| RAL 7037 | کربن دی‌اکسید طبی (CO₂) | |
| RAL 5010 | دی‌نیتروژن مونوکسید طبی (N₂O) | |
| RAL 5018 | مخلوط طبی دی‌نیتروژن مونوکسید و نیتروژن (N₂O + N₂) | |
| RAL 9005 | نیتروژن طبی (N₂) | |
| RAL 9010 | اکسیژن طبی (O₂) |
در حالی که استاندارد EN 1089-3 یک چارچوب کلی ارائه می‌دهد، آگاهی از برخی نکات و استثنائات ضروری است. گازهای مورد استفاده در کاربردهای خاص مانند پزشکی، ممکن است تحت استانداردهای تکمیلی یا متفاوتی قرار گیرند (مانند ISO 32 برای رنگ‌بندی سیلندرهای گاز طبی). همچنین، سیلندرهای حاوی گاز مایع (LPG) مانند پروپان و بوتان، معمولاً از سیستم‌های رنگ‌بندی کاملاً متفاوتی پیروی می‌کنند. مهم‌تر از همه، باید به یاد داشت که رنگ‌بندی تنها یک راهنمای اولیه است و شناسایی قطعی و قانونی گاز همیشه باید از طریق برچسب معتبر روی سیلندر انجام شود.
سیلندرهای گاز طبی علاوه بر EN 1089-3، ممکن است از استاندارد ISO 32 نیز پیروی کنند که الزامات خاص‌تری برای رنگ بدنه (مثلاً سفید برای اکسیژن طبی در بسیاری از کشورها) و برچسب‌گذاری دارد.
سیلندرهای گاز مایع (مانند کپسول‌های گاز خانگی یا پیک‌نیکی حاوی پروپان/بوتان) معمولاً تحت پوشش استاندارد EN 1089-3 قرار نمی‌گیرند و رنگ‌بندی آن‌ها بر اساس مقررات ملی یا صنعتی خاص خودشان تعیین می‌شود.
هرگز نباید تنها به رنگ (چه شانه و چه بدنه) اکتفا کرد.
برچسب سیلندر حاوی اطلاعات حیاتی مانند نام دقیق گاز، فرمول شیمیایی، اطلاعات ایمنی، مشخصات مالک و تاریخ آزمون است و مرجع اصلی شناسایی محسوب می‌شود
استاندارد EN 1089-3 با تمرکز بر رنگ شانه سیلندر، گام بزرگی در جهت افزایش ایمنی کار با گازهای فشرده برداشته است. این سیستم کد رنگ، ابزاری ارزشمند برای شناسایی بصری اولیه خطرات گازها (سمی، قابل اشتعال، اکسیدکننده، خنثی) و تشخیص سریع برخی گازهای پرکاربرد است. با این حال، حیاتی است که به یاد داشته باشیم رنگ‌بندی تنها یک راهنمای اولیه است. برچسب روی سیلندر همیشه حاوی اطلاعات دقیق، کامل و قانونی در مورد محتویات آن است و باید به عنوان مرجع نهایی برای شناسایی گاز در نظر گرفته شود. آشنایی و رعایت این استاندارد، مسئولیت مشترک همه کاربران سیلندرهای گاز است.
آیا استاندارد EN 1089-3 در ایران اجباری است؟
وضعیت اجرای این استاندارد در ایران ممکن است بسته به صنعت و نوع گاز متفاوت باشد. بهتر است به استانداردهای ملی (ISIRI) و الزامات خاص شرکت‌های تامین‌کننده گاز مراجعه کرد، هرچند بسیاری از سیلندرهای وارداتی یا مورد استفاده در صنایع خاص از این کد رنگ پیروی می‌کنند.
تفاوت اصلی EN 1089-3 با روش‌های قدیمی چیست؟
تمرکز اصلی بر رنگ شانه برای نشان دادن خطر گاز، برخلاف سیستم‌های قدیمی که بیشتر بر رنگ بدنه یا ترکیبی نامشخص تکیه داشتند.
اگر رنگ شانه و بدنه یکی بود، کدام مهم‌تر است؟
طبق این استاندارد، فقط رنگ شانه برای شناسایی خطر اهمیت دارد. رنگ بدنه اطلاعات استاندارد شده‌ای ارائه نمی‌دهد.
آیا می‌توانم فقط به رنگ شانه برای شناسایی گاز اعتماد کنم؟
خیر. رنگ شانه یک راهنمای اولیه خطر است. شناسایی قطعی همیشه باید از روی برچسب سیلندر انجام شود.
